Hannah Arendt, martelares? | Erik Boers

Vorige week heb ik de film van Margarethe von Trotta met Barbara Sukowa als Hannah Arendt gezien (klik hier voor een link naar de trailer).

Een filosoof aan het werk in beeld gebracht: liggend op de sofa, ogen dicht, brandende sigaret in de hand; venijnig typend aan een tafeltje met schrijfmachine. En stevig discussiërend met vrienden, collega’s, studenten en tegenstanders. Prachtig om te zien.

Ik heb er nooit bij stil gestaan, maar zij bleef haar colleges in het Duits geven. Taal en spraak spelen een belangrijke rol in haar werk. Het beviel me dat de film drietalig bleek (Duits, Engels en Ivriet). In een bewaard gebleven tv-interview legt ze o.a. uit waarom ze trouw is gebleven aan haar taal (klik hier om het interview te bekijken).

Dit interview toont een Hannah Arendt met meer gevoel voor humor dan het filmpersonage. In de film wordt met de nodige zwaarte ingezoomd op haar martelaarsrol als onafhankelijke denker die door vriend en vijand wordt beschimpt.

Dit neerzetten als martelaar lijkt mij misplaatst. Want juist Hannah Arendt verzette zich tegen het martelaarschap dat de Joodse gemeenschap naar zich toetrok. Het denken in termen van engelachtige martelaren en duivelse beulen stelde zij aan de kaak door aan te tonen dat de beul een onnadenkende boekhouder was. En door duidelijk te maken dat de Joodse Raad deze boekhouder efficiënte ondersteuning bood. Daarmee riep ze veel protest op. Men beschuldigde haar ervan Eichmann vrij te pleiten. En ze toonde geen medelijden met het gruwelijke lot van haar eigen volk. Op dit laatste reageerde zij door te zeggen dat zij niet dacht in termen van volken, want daar was de ellende nu net begonnen.

De film over Hannah Arendt is populair, net als haar gedachtegoed. Onlangs verscheen een nieuwe vertaling van haar laatste, postume, werk “Denken”. Vanwaar die groeiende belangstelling? Wellicht omdat haar aanklacht tegen de onnadenkendheid binnen het bureaucratische Nazisysteem resoneert met het gevoel dat ook wij in een tijd leven waarin we onnadenkend meewerken aan een (economisch) systeem dat ongemerkt desastreuze gevolgen heeft.

Wat staat ons dan te doen? “Denken” zegt Hannah Arendt. Maar wat is denken? En hoe weet je dat dit denken ons in staat stelt het kwaad te vermijden? Daarnaar is ze blijven zoeken, tot aan het eind van haar leven. Naast ‘denken’ is er behoefte aan ‘wilskracht’, stelt ze. Want met alleen denken zet je nog niets in beweging. Maar wat is wilskracht? En hoe hangt het samen met denken? Helaas is haar boek over ‘Willen’ niet verder gekomen dan enkele eerste verkenningen die als tweede deel van “Life of the Mind” nog niet vertaald zijn in het Nederlands.

Met Maarten Rienks werk ik momenteel aan een programma rond Wilskracht, om meer zicht te krijgen op deze menselijke eigenschap en op de relatie met ons denken.